Er of seint um rassinn gripið?

Ég hvet alla til að lesa pistil Jóns Axels Harðarsonar Íslenskt mál í Morgunblaði dagsins. Þar rekur hann á fræðilegan hátt þá málbreytingu sem kennd er við ásókn nafnháttar í stað einfaldrar nútíðar eða þátíðar. Þetta telur hann að muni útrýma sagnbeygingum úr íslensku, nema sögninni að vera, sem allir virðast vera mjög leiknir í að beygja! Þetta þýðir einfaldlega að gríðarleg kerfisbreyting á tungumálinu er að ganga yfir og fáir virðast telja að ástæða sé til að hamla gegn því.

Fyrir þremur og hálfu ári eða svo sendi ég eftirfarandi grein í Morgunblaðið og taldi þá að mikil vá væri fyrir dyrum. Greinina endurbirti ég hér:

Andlát sagnbeyginga í íslensku

Ég brá mér á málþing í Kennaraháskóla Íslands á miðvikudaginn var, degi íslenskrar tungu. Þar töluðu þeir vísu menn Haraldur Bernharðsson, málfræðingur við Hugvísindastofnun, Sigurður Konráðsson, prófessor við nefndan skóla, og Gauti Kristmannsson, þýðingafræðingur og aðjunkt við HÍ. og sögðu margt athyglisvert. Það olli mér þó vonbrigðum hve fáir mættu til þessa málþings.
Haraldur sýndi meðal annars fram á að málið breytist sífellt, oftast til einföldunar. Með döprum huga varð ég að viðurkenna að líklega væri vonlaust að berjast gegn setningum eins og til að mynda: „Maðurinn sat með bók í hönd“ þar sem rétt beyging þess orðs væri flestum of erfið. Og all athyglisverð þótti mér sú staðhæfing hans að í rauninni væri ekkert til sem héti „gullaldarmál“, hver tími hefði sitt málfar og fólk hefði jafnvel talað „vitlaust“ á tímum Egils Skallagrímssonar rétt eins og nú. Það rifjaðist upp fyrir mér að árið 1944 skrifaði Hallbjörn Halldórsson prentari bók sem hann nefndi „Lýðveldishugvekja um íslenzkt mál“ og gaf út á eigin kostnað. Þar er fjallað um það hvað íslenskunni hafði hrakað mjög frá því fyrir heimsstyrjöldina fyrri.
Hins vegar varð ég forviða þegar Gauti brá upp á tjald tveimur textum, sem ég skildi hvorugan en áttu þó báðir að vera á íslensku. Þetta var frásögn tölvumanns, annars vegar á „hreinni“ íslensku, samkvæmt íðorðasafni, hins vegar á „ísl–ensku“, sem ku vera samskiptamál tölvukarla. Þar skildi ég ekki bofs. Mér var brugðið.
Athyglisverðust fannst mér þó vera frásögn Gauta af því að þegar hann kom heim frá dvöl í útlöndum fyrir fimm árum uppgötvaði hann að stórbreyting hafði orðið á málnotkun Íslendinga. Fólk var farið að tala í nafnhætti. Hann sagði að það hefði verið rétt eins og að fá blauta tusku í andlitið. Þar var komið það sem ég hafði í raun og veru vonast til að menn nefndu á þessu málþingi, ekki síst vegna þess að það var haldið í iðrum íslenskrar kennaramenntunar.
Doktor Svanhildur Óskarsdóttir nefndi þetta fyrirbæri fyrst manna svo ég viti í Málfarsmínútunni heitinni í Spegli Ríkisútvarpsins fyrir fáeinum árum. Það er í stuttu máli þannig að fólk beygir sögnina „að vera“ eftir öllum kúnstarinnar reglum en hafa allar aðrar sagnir í nafnhætti. Dæmi: „Hvað erum við að borga nú þegar?“ (Kristján Kristjánsson í Kastljósi 17. nóv.) – en hann tók sig reyndar á og bætti við: „Hvað borgum við?“. Þetta var í viðtali við Geir H. Haarde utanríkisráðherra, sem sagði meðal annars að mikilvægt væri að leysa þetta mál með Bandaríkjamenn og Keflavíkurflugvöll „...fyrir þá sem eru að vinna á þessu svæði“. Þetta er ein útgáfan, "eru að" er skotið inn í setninguna að óþörfu; einfaldast er að segja: „...fyrir þá sem vinna á þessu svæði.“ Eða hvað?
Að erindunum loknum voru leyfðar spurningar og umræður og ég leyfði mér að spyrja fræðingana að því hvort ekki væri ástæða til að óttast að þessi málnotkun ylli óbætanlegu tjóni á íslenskri tungu þar sem hún myndi útrýma öllum sagnbeygingum nema á sögninni að vera. Íslenskufræðingarnir tveir kváðu nei við því. Ég varð fyrir miklum vonbrigðum, hafði talið að fræðimenn væru að velta fyrir sér hvernig væri unnt að bregðast við þessum fjára (þarna á þetta rétt á sér, menn eru að velta þessu fyrir sér núna) og benti á að þetta væri ekkert „undirstéttamál“ heldur orðfæri allra, jafnvel þeirra allra menntuðustu: ráðherra, alþingismanna, prófessora og bankastjóra jafnt sem iðnaðarmanna, verslunarmanna og verkamanna. Eftir málþingið heyrði ég að ýmsir viðstaddir reyndust vera á sama máli og ég þótt þeir hefðu ekki blandað sér í umræðuna.
Íslenskan er sagnamál. Hvað verður þá um hana ef menn hætta að beygja sagnirnar? Ég veit að doktorsnemi nokkur er að rannsaka þetta fyrirbæri og vona að einhvern tíma fái íslenskir málnotendur að lesa ritgerðina hans. En vonandi verða sagnbeygingar í íslensku ekki alveg dauðar þegar loksins kemur að þeirri doktorsvörn og vonandi vakna íslenskukennarar í musteri íslenskrar kennaramenntunar til vitundar um hættuna áður en það verður um seinan og taka að leggja á ráðin um hvernig íslenskum sagnbeygingum verður forðað frá bráðum bana.

Síðan þetta var skrifað hefur ekkert gerst annað en þessi málbreyting hefur orðið æ útbreiddari og einkennir nú málfar flestallra sem taka til máls opinberlega - og væntanlega prívat líka. Ég hef vanið mig á þann (ó)sið að hripa hjá mér "málblóm" sem ég heyri í fjölmiðlum eða sé í blöðum, hvort sem það eru hreinar málvillur eða  klúðurslegt orðafar.

Hér eru örfá dæmi um orðalag sem  fellur í þennan flokk málbreytinga:

Það er nauðsynlegt að hafa tök á ástandinu – það erum við ekki að hafa núna!

Steingrímur Sigfússon í Vikulokum 15. mars.

 

Frú menntamálaráðaherra á hlaupársdag 2008:

Við erum að fá atvinnulífið með okkur (til þess að fjármagna iðnskólann)

 

Rás 1 21.feb. 2008 kl. 09:20 Við erum kannski að eyða helmingi af vökutíma okkar í vinnu.

..........og svo þessa nýja veruleika (spyrillinn)

Það er kannski ekki mikið af ungu fólki sem er að sækja sér símenntunar.....Við skulum láta þessa visku setjast aðeins til í höfðunum á okkur.... (hér fær fleira að fljóta með) 

Verið að útskýra einhverja sérstaka beitu: Þessi pokabeita er að veiða ýsu.... 

Alþingismaður:Við höfum einstaklinga sem eru ítrekað að brjóta af sér. 

Lögmaður: Við erum ekki að standa okkur.Þetta eru úrræði sem eru að virka. 

Þetta læt ég nægja að sinni en varpa því út til lesenda (ef einhverjir nenna enn að líta inn hjá mér!) hvort þeim finnist í lagi að láta þetta ganga yfir eða að ástæða sé til að sporna við fótum. Almennt álit íslenskufræðinga virðist vera að þeirra sé að fylgjast með málbreytingunum, skilreina þær og skýra okkur frá þeim, ekki gera eitthvað í málinu. Ég vil að eitthvað sé gert í málinu, vil að hraustlega verði tekið til hendi við að bjarga því áður en sagnbeygingar hverfa gjörsamlega - fyrir nú utan allt annað sem hrjáir málfar allt, allt of margra sem tala og skrifa opinberlega - og allt of margra sem eru með fastráðningarbréf hjá þeirri stofnun sem ætti að vera flaggskip tungunnar, RÚV!

 

Athugasemdir

[Sigga Magg (IP-tala skráð) 3.6.2008 kl. 21:40]

Sæll, gamli minn.

Á fundi þýðenda og prófarkalesara á Stöð 2 fyrir stuttu bar einmitt þessa nafnháttarvæðingu málsins á góma og þar var fullyrt að hún væri fyrst og fremst sprottin af vörum fréttamanna og þá einkum íþróttafréttamanna. Í spennunni þegar verið er að lýsa knattspyrnuleik er auðvelta að hrópa: "Hann er ekki að verja!" Og í frjálsum íþróttum: "Hann er að slá hvert metið á fætur öðru!" Hvort sem rétt er eða ekki finnst mér þetta trúlegt. Unga fólkið tekur nefnilega upp málfar úr sjónvarpinu. Nú er enginn málfarsráðunautur lengur til taks á Stöð 2 og tengslin milli íslenskufólksins (prófarkalesarnna) hafa rofnað mjög mikið eftir að fréttastofan fór niður í Stigahlíð.

Mér bara datt rétt si svona í hug að skjóta þessu að.

Sjáumst.

[Sigga Magg (IP-tala skráð) 4.6.2008 kl. 10:11]

Fyrirgefðu, þetta átti auðvitað að vera: tengsl prófarkalesara og fréttastofu....

Lifðu heill!